lAVA hA'OFANGA Talanoa moe komiuniti ki he ke moe fakakaukengi
Community Talanoa on Youth Violence and Gang
Na’e fakahoko ‘i he efiafi Falaite 17, Sune 2022 ‘a e ha’ofanga talanoa fekau’aki pea mo e ‘isiū lahi ko ia ko e ke fetā’aki mo e fakakaukengi ‘etau fanau Tonga⸍. ‘Oku ‘ikai ko ha ‘isiū fo’ou eni pea ‘oku ‘ikai foki ko ha toki fakahoko eni ‘e he To’utupu Tonga Trust ‘a e talanoa pea mo e komunitī ‘o fekau’aki pea mo e faingata’a ni. Kaekehe, ‘oku faka’a’au ke toe lahiange ‘a e fa’ahinga faingata’a ko ‘eni⸍ pea ‘oku ‘i ai ‘a e hoha’a ki ai ‘a e kau taki ‘o e komunitī Tonga pea pehē ki he kau taki lotu⸍.
‘I he ha’ofanga talanoa⸍ ni na’e kau fakataha ai ‘a e sosaieti ‘Ākiheuho⸍ pea mo e talāsiti To’utupu Tonga⸍ ki hono fatufatu mo fakalele ‘a e polokalama⸍ ni. Ko e taumu’a⸍ ke tau toe fanongo ki he komuniti⸍ pē koehā ha’a nau lau ki he ‘isiū ni. ‘I hono fakalea ‘e taha⸍ koehā e me’a te tau ala fai ke tokoni’i ‘etau fanau⸍ ke nau toe maluange mei he fa’ahinga faingata’a ni. Na’e pehē ‘e Pakilau ‘o Aotearoa [Manase Lua] mei he ‘Ākiheuho ‘oku ‘ikai ‘aonga ke tau fēfakamaau’aki pē fetukuaki’i’aki kohai ‘oku tonu⸍ ka ko e faka’amu⸍ ke tau fetākinima mo kau fakataha ‘i hono tokoni’i ‘etau fanau⸍ ke ‘oua te nau mo’ua ‘i he fa’ahinga fainga’a⸍ ni.
Fakatatau ki he ngaahi fakamatala na’e tānaki mei he ha’ofanga talanoa⸍ni na’e ‘i ai e ngaahi fakakaukau lelei ‘aupito ai. Na’e kau ai foki mo e fakamatala mo e vahevahe mei he kulupu ‘e taha ‘a ia na’e kau ai ha ongo talavou na’a na kau he kengi pea na fakahoko ai ha ngaahi faihia lalahi ‘o na iku ai ki ‘apipopula [jail]. ‘I he ‘ena fakamatala pea mo ‘ena a’usia⸍ na’e tokoni ‘aupito ia ki he ngāue ko eni na’e fakahoko⸍ pea mo e faka’amu ke fai ha ngāue ki he faingata’a’ia/isiu ‘oku fetaulaki mo e fanau to’utupu⸍. ‘I he ‘ena fakamatala⸍ ‘oku ‘i ai ‘a e fanau ia na’e kamata pē mei ‘api ‘a e palopalema⸍ ‘a ia ko e ngaahi ‘api kuo maumau pea hoko ai mo hono ‘ikai ke toe mapule’i ‘a e fanau⸍ ‘o ‘alu ai pē ki he toe koviange. ‘Oku kau ai pē foki mo e fanau ia ‘oku nau ōmai mei he ngaahi ‘api lelei pea mo e ‘ātakai ‘oku lotu ka ko e palopalema ko e ‘ikai ke femahino’aki ‘a e mātu’a⸍ pea mo e fanau⸍.
Na’e me’a foki ‘i he polokalama ni ‘a e fakafofonga falealea ko ‘Anahila Kanongata’a-Suisuiki, Efeso Collins, counsellor mei Auckland City, Makalita Kolo mei he Local Government ‘a Mangere-Otahuhu. Na’e ‘ikai ko ia pē ka na’e ‘i ai mo e tokolahi ‘oku nau ngāue ‘i he ngaahi ngaue’anga ‘a e pule’anga⸍ ‘o hange ko Yvette Guttenbeil-Po’uhila, Sonia Pope mei he Ministry of Education pea pehē kia kinautolu mei he ngaahi kulupu komuniti⸍ .
Na’e pehē foki ‘e ‘Ikilifi Pope [CEO] mei he To’utupu Tonga Trust ko e talanoa ha’ofanga ko eni⸍ ‘e kei hokohoko atu pē kae ‘oua leva kuo lava ‘o fakahoko ha ngāue ke tokoni’i’aki ‘a e fanu mei he ‘Otumotu⸍ ‘oku nau ‘efihia ‘i he faingata’a ni.
Kamata’i e Polokalama Akongoue ma’ae To’utupu Pasifika

Na’e fakahoko mo faka’ilonga’i (launch) ‘i he kamata’anga ‘o e ta’u ni ‘a e polokalama fo’ou taha ‘a e To’utupu Tonga [Tongan Youth Trust] ‘oku ‘iloa ko e Akongoue Horticulture Programme. Ko e polokalama ko ‘eni⸍ ‘oku fakataumu’a ia ki hono teuteu’i ‘a e fānau to’utupu Pasifiki⸍ ki he ngoue⸍ pea mo e ngaahi ako fekau’aki pea mo e ngoue pe faama⸍. Ko e akongoue⸍ foki ko e ‘elia lahi ia ‘i Nu’u Sila ni kā ‘oku ‘ikai ke fu’u tokolahi ‘a e fānau Tonga mo Pasifiki ‘oku nau foua ‘a e halafononga [pathway] ko ‘eni⸍.
Na’e kamata hono fofofa’i ‘a e fakakaukau⸍ ni pea mei he fakatalanoa mo e potungāue ngoue⸍, MPI [ministry of primary industries] ‘i he 2021 ‘o fekau’aki pea mo e ngoue⸍ pea mo e ‘ikai ke fu’u manakoa fēfē ‘e he fānau Pasifiki⸍. Mei he potungaue⸍ na’e fakafofonga ia ‘e Melaia Lousī, ko e taha he kau ‘ofisa ma’olunga ‘oku nau tokanga’i ‘a e ngaahi langa fakalakalaka pehe⸍ ni ‘a e Potungāue⸍.
Na’e hoko atu ‘a e fakatalanoa⸍ ‘a ia na’e tataki pea faka’uto’uta’i ‘e Lousī ‘o kau mai ki ai mo e ngaahi potungāue kehe ‘o hangē ko e potungaueako⸍ [MOE], potungaue ngaahi pisinisi⸍ [MBIE], potungāue kakai pasifiki⸍ [MPP] pea pehē ki he ngaahi ‘apiako kolisi ‘oku nau fie kau mai ki he polokalama⸍. Makatu’unga ‘i he fo’ou ‘a e fakakaukau⸍ pea mo ‘ene matamata ‘aonga ki he fanauako Pasifiki⸍ na’e lahi ‘a hono fai poupoua ‘e he kau puleako ‘o e ngaahi kolisi mei Saute ‘Oakalani⸍.
Ko e ngaahi kolisi ‘oku kau mai ki he polokalama⸍ ko Aorere, Wesley, Pukekohe mo Papakura. Ko e toko 20 pē foki na’e fai ki ai e faka’amu ke kamata mo tesi’i’aki ‘a e polokalama⸍ ka kuo a’u eni ia ki he toko 30 pea ‘i ai foki mo e kau talifaki.
‘I hono fakahoko [launch] ‘o e polokalama na’e me’a ai e minisita ‘o e Potungāue ki he kakai ‘o e Pasifiki⸍, Hon. Aupito Su’a William Sio, Sir Michael Jones, Rev. Siosifa Pole [director mission resourcing unit, MCNZ] pea mo e kau takilotu pea pehē ki he kau fakafofonga komunitī tokolahi na’a nau me’a ai.
Poupou kakato To’utupu Tonga Trust ki he Laumalie mo e ‘o e MMT

Kuo hoko eni ‘a e ngaahi fakakaekae ‘o ngāue’aki ‘a e fuka Tonga⸍ pea mo e lanu kulokula⸍ ‘i he ‘akapulu⸍ pea mo e sipoti⸍ ko ha faingamālie ia ke fakaha’i ai ‘e he to’utupu Tonga ‘i he Nu’u Sila ni ‘a honau Tonga⸍. Ko e laumālie mo e ongo ‘oku tokaloto kā ‘oku toki mapuna pē ‘asi mai ki tu’a makatu’unga he ngaahi faka’ai’ai mo e fakakaekae ‘o e ‘akapulu⸍. Ko e laumālie lelei foki eni ‘o kapau ‘e ngāue lelei’aki ‘o hangē ko hono ako’i e to’utupu⸍ ke nau toe mahino’i ange mo mo’ui’aki ‘a e ngaahi me’a mahu’inga [values] ‘oku mamahi’i pe ako’i ‘e he ‘ulungaanga faka-Tonga⸍.
Ko e ngaahi fakakaukau eni na’e makatu’unga ai ‘a hono fokotu’u ‘o e To’utupu Tonga Trust talu mei he kamata’anga⸍, ‘a ia ko e ngāue’aki ‘a e ngaahi koloa [values] mo e mo’ui poupouaki faka-Tongā ke tokoni ki he mo’ui ‘a e fanau Tonga ‘i he fonua ni. ‘Oku ofo pea ‘ohovale ‘a mamani ‘i he fa’ahinga poupou ‘oku ngāue’aki ‘e he kakai Tonga⸍ ke fakahā’i ‘enau ‘ofa ‘i he ‘enau fanau va’inga⸍ pea mo e mateaki’i honau ki’i fonua masiva ko Tonga na’a nau tupu ai⸍.
Na’e kau atu foki ‘a e To’utupu Tonga Trust ki he MMT Vax ‘a ia ko e ngāue’aki ‘a e fakakaukau tatau pe ke uki ai ‘a e huhumalu’i Covid. Ko e fakakaukau lelei ‘aupito eni pea na’e tokoni ke huhumalu’i ai mo e kakai tokolahi kae ma’u ‘enau tikite ki he tau ‘akapulu ko ia ‘a e timi Kiwi mo e Mate ma’a Tonga.
Ko e taha foki ‘a e ngaahi visone ‘a e To’utupu Tonga Trust ke ngāue’aki ‘a e laumālie tatau pē ki hono uki ‘a e fanau to’utupu ki he ako⸍. ‘Oku ‘uhinga foki eni ke nau ako malohi mo manatu’i ‘a honau tupu’anga⸍ pea pehē ki he ‘enau matu’a⸍. Na’e pehē foki ‘e Susana Vailea, ko e kouotineita ki he polokalama ako ‘a e Talasiti⸍ kapau ‘e toe a’u mai ‘a e fakakaukau mo e laumālie ‘o e ‘Mate Ma’a Tonga’ ki he ako ‘a e fanau⸍ ko e toki me’a lelei ‘aupito ia pea tokoni foki ke ne malu’i ‘a e fanau to’utupu mei he faihia⸍.
Kau To'utupu Tonga Trust ki he ma'alali e Matariki
Na’e kau ‘a e To’utupu Tonga Trust ki hono poupou’i ‘a hono fakamanatua mo e ma’alali ‘o e Matariki , ‘a ia ko e ta’ufo’ou [new year] ‘a e kau Mauli⸍. ‘Oku kamata ‘i he ta’u ni, 2022 ‘a e hoko ‘a e 24 ‘o Sune⸍ ko e ‘aho mālōlō fakapule’anga ia ‘o e Matariki. Ko e taha foki ‘o e ngaahi ‘uhinga ‘o e Matariki ko e kamata fo’ou [new beginning] ‘a ia ‘oku faka’ilonga’i ai ‘a e
Ko e hingoa Matariki ki he kau Maori⸍ ‘oku ‘uhinga ko e pupunga fetu’u [star cluster] ‘i he langi⸍ ‘oku hā ‘i Nu’u Sila ni he longolongo’aho⸍ ‘i he ngaahi mahina uhouhonga e fa’ahita’u Momoko⸍ [winter]. Ko hono katoanga’i e Matariki ko e kātoanga pe ia ‘a Nu’u Sila⸍ ni. ‘A ia ko hono fakamahu’inga’i ‘a e ‘ātakai pea mo faka’atā kitautolu ke tau ako ki he talatukufakaholo [traditions] ‘o e fonua⸍ ni ‘a ia ko e ta’u ia ‘e 100 ki mu’a pea toki a’u mai ki heni ‘a e kau kumifonua [colonisation] ‘o nau kamata nofo’i ‘a Nu’u Sila ni.
Ko e Matariki pē ko e pupunga fetu’u⸍ ni ‘oku hā pē ia ‘i mamani ‘i he ngaahi fa’ahi ta’u kehekehe pea mo e ngaahi taimi kehekehe kā ‘oku toki hā ia ‘i Nu’u Sila ni ‘i he uhouhonga ‘o e ngaahi mahina Momoko⸍. ‘I he hingoa fakapalangi⸍ [English] ‘oku ngāue’aki ai ‘a e hingoa Kalisi motu’a [ancient Greek] ko e Pleiades pe kau tautehina fefine ‘e 7 [seven sisters]; ‘i Hawaii ‘oku ‘iloa ai ko e Makali’i [eyes of royalty]; pea ‘i Siapani ‘oku ‘iloa ai e pupunga fetu’u tatau pē ko e Subaru ‘o ‘uhinga fakatahataha mai [gathered together]. Pea ‘i Tonga foki ‘oku ngāue’aki ai ‘a e hingoa matariki kā ‘oku ‘iloa ia ko e mataliki ‘o ngāue’aki ki ha pupunga ‘akau ‘oku nau tupu ‘o nau ‘asi fakataha hake ‘i he fukahi kelekele⸍ pea ‘oku fa’a ngāue’aki ki ai ‘o pehē, ‘oku mataliki hake ‘enau ‘asi⸍.
Ko e fotunga na’e ngāue’aki ‘e he To’utupu Tonga Trust ‘a hono faka’ilonga’i ‘o e Matariki ‘i he ta’u ni ko e tō e ‘akau fo’ou ke faka’ilonga’i’aki ‘a e ta’ufo’ou [new year] ‘a e kau Maori⸍. ‘Oku ‘ikai ko ia pē kae fusi fakataha ‘a e fuka ‘a e Maori⸍ pea mo e fuka Tonga⸍ ‘i he papa ‘o e To’utupu Tonga Trust ke fakamahino ‘oku mahu’inga ke ‘ilo ‘e he fanau Tonga ‘i he fonua⸍ ni ‘a e talatukufakaholo ‘o e kakai totonu ‘o e fonua⸍. Na’e pehē foki ‘e Sione Tagi, ko e kouotineita [coordinator] ki he polokalama⸍ ni ‘e toe lahi ange ‘a hono faka’ilonga’i ‘e he kautaha⸍ ni ‘a e Matariki ‘i he ta’u fo’ou⸍.